Η διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ περὶ θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

ΙΙΙ. ῾Η διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ γενικῶς

α΄. Φιλοσοφία, θεολογία καὶ θεοπτία

25. ῾Ο ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς θεολογῶν ὁρμᾶται ἀπὸ μίαν πραγματικὴν κατάστασιν προσωπικῶν ἐμπειριῶν, τὰς ὁποίας ἐζήτησε νὰ κατοχυρώσῃ θεολογι­κῶς. Οὕτως ὁ χαρακτὴρ τῆς θεολογίας του εἶναι προσωπικός, χωρὶς ὅμως διὰ τοῦτο νὰ ἐκφεύγῃ τῆς ὀρθοδόξου ἁγιοπατερικῆς παραδόσεως, ἧς τυγχάνει ἔξοχος ἑρμηνευτὴς ἀλλὰ καὶ ἀνανεωτής. Κατὰ τὴν ἄποψιν ὡρισμένων ἐρευνητῶν ὁ Πα­λαμᾶς μετὰ στασιμότητα πολλῶν αἰώνων ἐπέτυχε νὰ ἀνανεώσῃ τὴν θεολογικὴν ὁρολογίαν καὶ νὰ δώσῃ νέας κατευθύνσεις εἰς τὴν θεολογικὴν σκέψιν. Νομίζω ὅμως ὅτι πρέπει νὰ εἴμεθα ἐπιφυλακτικοὶ διὰ τὴν ὀρθότητα αὐτῆς τῆς ἀπόψεως, ἀναλόγως δὲ τῆς ἑρμηνείας καὶ κατανοήσεως αὐτῆς, διότι ἐν τῇ θεώσει στασι­μότης δὲν ὑπάρχει καὶ τὸ θεοποιοῦν ἅγιον Πνεῦμα οὐδέποτε ἔπαυσε νὰ συγκροτῇ τὸν θεσμὸν τῆς ἐκκλησίας. ᾿Επίσης ἐξέλιξις ἢ ἀνανέωσις εἰς τὰ δόγματα καὶ τὴν διδασκαλίαν τῆς πίστεως δὲν γίνεται δεκτή, μόνον ἐνδεχομένως καλλιτέρα ἢ σαφεστέρα διατύπωσις τούτων.

26. «῾Ο Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», σημειώνει ὁ καθηγητὴς Γεώργιος Μαντζαρί­δης, «ἱστάμενος ἐπὶ τῆς γραμμῆς τῶν μεγάλων πατέρων τῆς ἐκκλησίας προσφέρει εἰς τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ νέαν διατύπωσιν, ἀνάλογον πρὸς τὰς ἀφορμὰς καὶ τὰ προ­βλήματα τῆς ἐποχῆς του. ῾Η θεολογία τοῦ Παλαμᾶ εἶναι ἀσφαλῶς διάφορος τῆς θεολογίας Συμεὼν τοῦ νέου θεολόγου, Μαξίμου τοῦ ὁμολογητοῦ, ᾿Ιωάννου τοῦ χρυσοστόμου, Γρηγορίου τοῦ θεολόγου, ᾿Ιγνατίου τοῦ καὶ θεοφόρου καὶ τῶν ἄλ­λων πατέρων τῆς ἐκκλησίας. Παρὰ ταῦτα ἡ παλαμικὴ θεολογία ἀποτελεῖ ὀργανι­κὴν ἀνάπτυξιν τῆς προγενεστέρας πατερικῆς παραδόσεως καὶ εἶναι ἀκατανόητος ἄνευ αὐτῆς. Εἰς τὴν διδασκαλίαν τοῦ Παλαμᾶ εὑρίσκομεν τὴν δημιουργικὴν καὶ ἐν πνεύματι ἐλευθερίας παρουσίασιν τῆς πρὸ αὐτοῦ ὀρθοδόξου θεολογικῆς παρα­δόσεως, ἡ ὁποία ἔτυχε καὶ τῆς ἐπισήμου συνοδικῆς ἐγκρίσεως τῆς ὀρθοδόξου ἐκ­κλησίας. ᾿Επιστρέφοντες λοιπὸν εἰς τὴν διδασκαλίαν τοῦ Παλαμᾶ ἐπιστρέφομεν εἰς μίαν αὐθεντικὴν διατύπωσιν τῆς ὀρθοδοξίας, ἡ ὁποία χωρὶς νὰ ἐμποδίζῃ τὴν ἐμφάνισιν νέων μορφῶν βιώσεως καὶ ἐκφράσεώς της, ἀποτελεῖ ἀψευδῆ δείκτην καὶ ὁδηγὸν διὰ τὴν ζωὴν τῆς ἐκκλησίας καὶ τὴν θεολογίαν της. ῾Ο Γρηγόριος Πα­λαμᾶς ὑπῆρξε θεολόγος τῆς παραδόσεως, διὰ τοῦτο καὶ ἐδημιούργησε ζῶσαν θεολογίαν».

27. ῾Ως πρὸς τὴν φιλοσοφίαν ἡ θέσις τοῦ Παλαμᾶ εἶναι ὅτι αὕτη διαφοροποι­εῖται ἰσχυρῶς ἔναντι τῆς θεολογίας. Κατὰ τὸν Παλαμᾶν ὑπάρχουν δύο σοφίαι· ἡ ζητοῦσα νὰ ἱκανοποιήσῃ τὰς ἀνάγκας τοῦ κοινωνικοῦ βίου καὶ τὴν διανοητικὴν περιέργειαν ἀφ᾿ ἑνός, καὶ ἡ ὁδηγοῦσα εἰς τὴν σωτηρίαν ἀφ᾿ ἑτέρου. ῾Η φιλοσοφί­α εἰσάγει εἰς τὴν γνῶσιν τῶν ὄντων τοῦ κόσμου τούτου καὶ παρέχει κανόνας κοι­νωνικῆς συμβιώσεως, ἀλλ᾿ ὅταν ἐκφεύγῃ τῶν ὁρίων τούτων καθίσταται ματαιοπο­νία. ᾿Επιπλέον στηρίζεται εἰς πιθανολογίαν ἐπιτρέπουσαν ἀντιφάσεις καὶ διαφω­νίας. Τέλος ὁ διαχωρισμὸς φιλοσοφίας καὶ θεολογίας γίνεται σαφέστερος, καθὼς δίδονται διάφορα ἀντικείμενα εἰς ταύτας· ἔργον τῆς φιλοσοφίας εἶναι ἡ μελέτη τῶν ὄντων, ἔργον δὲ τῆς θεολογίας εἶναι ἡ μελέτη τοῦ Θεοῦ. ῾Επομένως τὸ ἔργον τῆς θεολογίας εἶναι ἀσυγκρίτως ὑπέρτερον τοῦ τῆς φιλοσοφίας καὶ τῆς ἐπιστήμης, ἡ ὁποία κατ᾿ ἐκείνην τὴν ἐποχὴν δὲν διεχωρίζετο ἐκ τῆς φιλοσοφίας.

28. ῞Ωστε κατὰ τὸν ἅγιον Γρηγόριον ἔργον τῆς θεολογίας εἶναι ἡ γνῶσις τοῦ Θεοῦ. ᾿Αλλ᾿ εἶναι δυνατὴ ἡ γνῶσις τοῦ Θεοῦ; ᾿Ενῷ κατ᾿ ἀρχὰς συμφωνεῖ ὁ ὅσι­ος μετὰ τοῦ Βαρλαὰμ θέτων ὡς βάσιν τὴν ἀκαταληψίαν τοῦ Θεοῦ, ὅμως κατόπιν ἀκολουθεῖ χωριστὸν δρόμον, διότι ἀποδίδει τὸ ἀκατάληπτον εἰς ἰδιότητα τοῦ Θε­οῦ, ἡ ὁποία αἴρεται ὁποτεδήποτε θελήσῃ τοῦτο ὁ Θεὸς ἢ πληρώσῃ ὁ ἄνθρωπος ὡρισμένας προϋποθέσεις. Οὕτως ὁ Γρηγόριος εὑρίσκει ἐν τῇ προσεγγίσει πρὸς τὸν Θεὸν μίαν ἀντινομίαν, διότι οὗτος εἶναι ταυτοχρόνως καὶ καταληπτὸς καὶ ἀκατάληπτος· τοῦ Θεοῦ τὸ μὲν εἶναι ἄγνωστον τὸ δὲ γνωστόν, καὶ τὸ μὲν ἄρρητον τὸ δὲ ῥητόν.

29. ῾Η γνῶσις τοῦ Θεοῦ ἐπιτυγχάνεται διὰ τῆς θεολογίας, ἡ ὁποία ἔχει δύο ὁδούς· τὴν καταφατικὴν καὶ τὴν ἀποφατικήν. Δύο εἶναι τὰ μέσα τῆς καταφατικῆς ὁδοῦ· πρῶτον μὲν ἡ λογική, δεύτερον δὲ ἡ ἁγία Γραφὴ καὶ οἱ πατέρες. ᾿Εκεῖνο τὸ ὁποῖον εὑρίσκεται, κατὰ τὸν Γρηγόριον, πέραν τῆς καταφατικῆς θεολογίας εἶναι ἡ πίστις. Δὲν ἀρνεῖται ὁ ὅσιος πατὴρ τὴν ἀποφατικὴν θεολογίαν, ἀλλὰ δίδει εἰς αὐ­τὴν ἄλλην χροιὰν καὶ τὴν διορθώνει. Κατ᾿ αὐτὸν ἀποφατικὴ θεολογία εἶναι αἱ ὑπερφυσικαὶ ἐνέργειαι τῆς πίστεως. ῾Υπ᾿ αὐτὴν τὴν ἔννοιαν ἡ θεολογία ὁλοκλη­ρώνεται διὰ τῆς θ ε ο π τ ί α ς. Τὰ ὅσα βλέπονται κατὰ τὴν θεοπτίαν δὲν εἶναι φανταστικὰ σύμβολα, ἀλλὰ σύμβολα οὐσιαστικὰ ποὺ ἀνταποκρίνονται εἰς τὰ πράγματα.

β΄. ῾Ο Θεός

30. ῾Ο ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς θεωρεῖ ὅτι πρῶτον εἰς τὸν Θεὸν εἶναι ἡ ὕπαρξις, ποὺ προηγεῖται τῆς οὐσίας. Δὲν εἶναι ὁ ὢν ἐκ τῆς οὐσίας, ἀλλ᾿ ἡ οὐσία ἐκ τοῦ ὄντος. ῾Η ὕπαρξις τοῦ Θεοῦ συνίσταται ἐκ τῆς οὐσίας αὐτοῦ, ἡ ὁποία εἶναι «αὐθύπαρκτος καὶ αὐτοπάτωρ» καὶ μένει ἀκατάληπτος, καὶ ἐκ τῶν ἐνεργειῶν αὐ­τοῦ. Αἱ ἐνέργειαι τοῦ Θεοῦ δὲν εἶναι ἰδιαίτεραι ὑποστάσεις, ἀλλ᾿ ἐνυπόστατοι· δηλαδὴ δὲν ἔχουν ἰδιαιτέραν ὕπαρξιν, ἀλλ᾿ ὑφίστανται μόνον ἐν τῇ προσωπικότη­τι τοῦ Θεοῦ. ῾Η γνῶσις τοῦ Θεοῦ βασίζεται ἐπὶ τῆς διακρίσεως ταύτης· ἐνῷ ἡ οὐσία αὐτοῦ παραμένει ἀγνώριστος, ὅμως αἱ ἐνέργειαι αὐτοῦ εἶναι δυνατὸν νὰ γνωσθοῦν, ἐφόσον βεβαίως ὁ ἄνθρωπος φθάσῃ εἰς κάποιον βαθμὸν τελειώσεως.

γ΄. ῾Ο ἄνθρωπος

31. ῾Ο ἅγιος Γρηγόριος ἀκολουθῶντας τοὺς ἀνατολικοὺς πατέρας τονίζει ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι μῖγμα δύο διαφόρων κόσμων καὶ τρόπον τινὰ ἡ συνισταμένη αὐτῶν. Σύμφωνος μὲ τὴν καθολικὴν χριστιανικὴν ἀντίληψιν, διδάσκει ὅτι τὸ σῶ­μα τοῦ ἀνθρώπου δὲν εἶναι πονηρόν, ἀλλὰ ἀποτελεῖ πρόσφορον κατοικίαν τοῦ νοῦ, ἀφοῦ μάλιστα καθίσταται καὶ τοῦ Θεοῦ κατοικία· μαζὶ δὲ μὲ τὴν ψυχὴν συνι­στᾷ ἓν ἑνιαῖον καὶ ἀδιάσπαστον σύνολον. Οἱ ἄνθρωποι ἔχουν ἱκανὰ φυσικὰ δῶρα πρὸς κατανόησιν τῶν πραγμάτων, τὰ δῶρα τῆς φυσικῆς χάριτος, τὰ ὁποῖα βεβαίως διὰ τῆς πτώσεως ἠλλοιώθησαν· τὰ πνευματικὰ δὲ δῶρα τῆς θεοποιοῦ χάριτος δί­δονται μόνον εἰς τοὺς τελείους.

δ΄. ᾿Ενανθρώπησις καὶ ἀνακαίνισις

32. ῾Ο Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἐγεννήθη ἐκ γυναικὸς μέν, διὰ νὰ ἀναλάβῃ τὴν διὰ τῆς συμβολῆς τῆς Εὔας κλαπεῖσαν φύσιν, ἐκ παρθένου δέ, διὰ νὰ καινοποιήσῃ τὸν ἄν­θρωπον. ᾿Επειδὴ ἠθέλησε κατὰ τὴν ἐνανθρώπησίν του νὰ καταστήσῃ τὴν σάρκα πηγὴν ἁγιασμοῦ, προσέλαβε ταύτην ἐξαρχῆς μεταμεμορφωμένην, ἀποπνευματω­μένην. ῾Η συμμετοχὴ τοῦ ἀνθρώπου εἰς τὴν ἀνακαίνισιν ἐνεργεῖται «ἐν τῷ λου­τρῷ τῆς παλιγγενεσίας», τουτέστιν ἐν τῷ μυστηρίῳ τοῦ βαπτίσματος. Μετὰ τὸ βά­πτισμα ὅμως τὸ σῶμα παραμένει θνητὸν καὶ παθητόν, διὰ νὰ ὑποδεχθῇ ὁ ἄνθρω­πος τὴν ἀφθαρσίαν ἐν ἀγῶνι. ῾Η ἀνακαίνισις διατηρεῖται διὰ τῆς θείας εὐχαριστί­ας. Βάπτισμα καὶ θεία εὐχαριστία εἶναι τὰ δύο θεμελιώδη μυστήρια τὰ περικλεί­οντα ὁλόκληρον τὴν οἰκονομίαν. Μέλη τῆς ἐκκλησίας εἶναι ὅσοι «τῆς ἀληθείας εἰσί», καὶ οἱ ἔχοντες μόνον τὰ φυσικὰ δῶρα εὑρίσκονται ἐκτὸς αὐτῆς.

ε΄. Πνευματικὴ ζωὴ

33. Τῆς πνευματικῆς ζωῆς ἀπολαύουν ὅλοι οἱ πιστοί, εἰς οἱανδήποτε κατάστα­σιν καὶ ἂν εὑρίσκωνται. ῾Η πλήρης ἀπόλαυσις ἐπιτυγχάνεται μὲ συνεχῆ προσπά­θειαν, εἰς τὴν ὁποίαν συμμετέχει τὸ σύνολον τοῦ ἀνθρώπου, ψυχὴ καὶ σῶμα. Κατὰ τὴν πνευματικὴν ἀπόλαυσιν ὁ ἄνθρωπος αἰσθάνεται μίαν θέρμην ἐσωτερι­κὴν καὶ βλέπει τὸ θεῖον φῶς, τὸ ὁποῖον ἀνταποκρίνεται εἰς τὰς ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ. ᾿Αρχέτυπα τῶν τελείων ἀνθρώπων, καὶ δὴ τῶν τελείων μοναχῶν καὶ ἡσυ­χαστῶν, εἶναι διὰ μὲν τὸ γένος τῶν ἀνδρῶν ὁ ἅγιος ᾿Ιωάννης ὁ βαπτιστής, διὰ δὲ τὸ γένος τῶν γυναικῶν ἡ θεοτόκος Μαρία.

f΄. Θέωσις

34. ῾Η θέωσις εἶναι τὸ οὐσιωδέστερον στοιχεῖον τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Τὸ θέμα αὐτὸ εὑρίσκεται εἰς τὸ κέντρον τῆς θεολογικῆς του σκέψεως. ᾿Ακολουθῶντας ὁ ὅσιος τὴν παράδοσιν τῶν ῾Ρωμαίων (ἢ ῾Ρωμιῶν ἢ ῾Ελλήνων) πατέρων καὶ τῶν μυστικῶν θεολόγων τῆς χριστιανικῆς αὐτοκρατορί­ας [ἤ τοι τῆς ῾Ρωμαϊκῆς χριστιανικῆς αὐτοκρατορίας, ἥ τις ἐλέγετο ἐπίσης καὶ ῾Ρωμανία, ἐνῷ σήμερον συνήθως καλεῖται Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία] εὑρίσκει εἰς τὴν θέωσιν τὸν ὕψιστον προορισμὸν τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως. Ἤδη τὸ θέμα τοῦτο ἐρχόμεθα νὰ ἀναπτύξωμεν εἰς τὰ ἑπόμενα κεφάλαια.

Σημείωσις. ῞Οπως ἀναφέρεται καὶ εἰς τὴν νεωτέραν σημείωσιν τοῦ προλόγου, τὰ μέρη ΙΙ καὶ ΙΙΙ τῆς εἰσαγωγῆς προσετέθησαν ἐδῶ ἐκ τῶν χειρογράφων μου, ἐνῷ ἀρχικῶς δὲν εἶχαν ἐνταχθῆ εἰς τὸ σῶμα τῆς παρούσης ἐργασίας. Δυστυχῶς εἰς τὰ χειρόγραφα αὐτὰ δὲν περιελαμβάνοντο καὶ αἱ παραπομπαὶ τῶν πολλῶν παραθεμάτων (εὑρίσκοντο εἰς χωριστὴν σελίδα, ἀπολεσθεῖσαν), καὶ διὰ τοῦτο εἰς τὰ δύο αὐτὰ μέρη οὐδεμία παραπομπὴ σημειοῦται, ἂν καὶ ὁλόκληροι παράγραφοι περικλείονται ἐντὸς εἰσαγωγικῶν.

Φροντιστηριακὴ ἐργασία εἰς τὸ μάθημα τῆς δογματικῆς

τοῦ μαθητοῦ Δ. Μ. τῆς Δ΄ τάξεως τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λυκείου Πατρῶν,

Πάτραι, ἀπρίλιος 1989.

᾿Ηλεκτρονικὴ στοιχειοθεσία· ῾Αγία Παρασκευὴ ᾿Αττικῆς, δεκέμβριος 1998.

Μορφοποίησις καὶ δημοσίευσις διαδικτυακή· ᾿Αθῆναι, ὀκτώβριος 2018.