ΘΕΛΩ ΝΑ ΣΥΓΧΑΡΩ καί να ευχαριστήσω τον ΟΛΙΕΔ για τη διοργάνωση
της ευλαβικής αυτής συνάξεως στη μνήμη μιας μεγάλης
μορφής της επιστημονικής μας οικογένειας και των Γραμμάτων μας γενικότερα.
Διότι ο δια μέσου της μνήμης μας «άοράτως ήμΐν συνών» Τιμώμενος,
αείμνηστος Λέανδρος Βρανούσης, υπήρξε μια ύπεροχική παρουσία
στο χώρο τής έρευνας, με πολύπλευρη προσφορά, οχι μόνο στην επιστήμη,
άλλα και στην ευρύτερη εθνική μας πραγματικότητα. Γι' αυτό καί ή επιλογή
του θέματος μου έ'χει συμβολικό χαρακτήρα, ώς δυνατότητα συμμετοχής
μου στο παρόν Συμπόσιο, με το συνδυασμό τών δικών μου ερευνητικών
διαφερόντων με τή δική του έργογραφία.
Είναι γνωστή ή μεγαλοσύνη του Λεάνδρου Βρανούση, το ήθος καί ή
εντιμότητα του. Είμαι γι' αυτό βέβαιος, άπο κάποια σχετική επαφή μαζί
του,1 οτι ό σοφότατος καί κριτικότατος σ' δλο το συγγραφικό του έργο
συγγραφέας θα ήταν σήμερα περισσότερο συγκαταβατικός, αν ξανάγραφε
το σημαντικότατο πάντοτε έργο του «"Αγνωστα πατριωτικά φυλλάδια...»,2
αντιμετωπίζοντας ένα μαχητικό καί ασυμβίβαστο Κόλλυβα, δπως ό άγιος
3 'Αθανάσιος Πάριος. Ό Βρανούσης έν τούτοις προσφέρει κλειδιά
ερμηνευτικής προσεγγίσεως μιας δύσκολης μορφής σαν τον Πάριο, παρέχοντας
τή δυνατότητα στον γνώστη τής εσωτερικής ζωής τής Έκκλη-
1. Μετά τήν παρουσίαση τής ανακοινώσεως μου για τή Γαλλική 'Επανάσταση
σ' αυτόν έδώ το χώρο το 1987, ό Λ. Βρανούσης με πλησίασε καί με εμφανή φιλικότητα
μου άπλωσε το χέρι, λέγοντας μου: «Γεια σου, παπα-Γιώργη· να ξέρεις οτι εμείς
κάμαμε τριάντα χρόνια, για να φθάσουμε σ' αυτά, πού τόσο άπλα μας εΐπες σήμερα
». 'Από το υφός του δε κατάλαβα δτι δεν ήταν ένας συμβατικός φιλάδελφος λόγος,
άλλα κάτι περισσότερο καί βαθύτερο.
2. «Άγνωστα πατριωτικά φυλλάδια και ανέκδοτα κείμενα τής εποχής του Γή-
γα καί του Κοραή», Έπετ. Μεσαίων. 'Αρχείου Άκαδ. Αθηνών, 15/16 (1965-G6)
252-329.
3. Ή επίσημη διακήρυξη τής αγιότητας του άπο το Οικουμενικό Πατριαρχείο
έγινε τον 'Ιανουάριο του 1995.
190 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ Η Σ , 21 (1997)
σίας και της Θεολογίας της να προχωρήσει σε μια πληρέστερη σύνθεση
για το κολλυβαδικο κίνημα.
1. Τον 18ο αιώνα συντελείται νέα περιπετειώδης συνάντηση της 'Ορθόδοξης
'Ανατολής με τη Δύση, πού στα βασικά της σημεία συνιστά επανάληψη
της ανάλογης διαδικασίας του 14ου αιώνα. Συνεχιστές, άλλωστε,
των Ήσυχαστών του φθίνοντος Βυζαντίου ήσαν οι αγιορείτες Κολλυβά-
δες Πατέρες,4 ενώ τη θέση του Καλαβροΰ «Λατινέλληνος» Βαρλαάμ, του
φορέα δηλαδή και έκφραστοΰ της «ευρωπαϊκής» συνειδήσεως, κατέλαβαν
οι επισημότεροι εκπρόσωποι του Ελληνικού Διαφωτισμού, κληρικοί και
μοναχοί στην πλειονότητα τους, δπως και εκείνος. Πρόκειται για μια νέα
φάση τοΰ μακραίωνος εθνικού διχασμού μας, τοΰ μακρόσυρτου δηλαδή
«πνευματικού δυϊσμού», πού κατατρώγει μόνιμα τήν εθνική μας σάρκα.
Ή πνευματική αυτή κρίση κατανοείται —δίκαια ως ένα σημείο— ως
κρίση ταυτότητος τού Γένους. Σημασία όμως έχει δτι και πάλι το "Αγιον
"Ορος, χώρος περισσότερο ευαισθητοποιημένος σε ζητήματα παραδόσεως,
γίνεται επίκεντρο και της νέας συγκρούσεως, εφόσον έχει γίνει πια παραδεκτό
(π.χ. Δημ. Άποστολόπουλος), δτι το "Αγιον "Ορος, στα πρόσωπα
τών Κολλυβάδων, δχι μόνο επηρεάζει, άλλα και κατευθύνει τον αγώνα τοΰ
ΈΟναρχικοΰ Κέντρου στις κρίσιμες πράγματι εκείνες ιστορικές επιλογές
του.5
2. 01 έλληνες φορείς τοΰ ευρωπαϊκού Διαφωτισμού εξέφραζαν κατά κανόνα
μια στάση ζωής, πού συνιστούσε ριζοσπαστική άνανοηματοδότηση
σύνολης της κοινωνικής πραγματικότητας, στα δρια μιας νέας κοσμοθεω-
4. Βασικά έργα για το «κίνημα» τών Κολλυβάδίϋν παραμένουν και σήμερα τα
ακόλουθα: Χ. Σ. Τζώγα, Ή περί μνημοσυνών ερις εν Άγίω "Ορει κατά τον ιη αιώνα,
Θεσσαλονίκη 1969 (με τήν παλαιότερη βιβλιογραφία). Κ. Κ. ΙΙαπουλίδη, Το κίνημα
τών Κολλνβάοων, 'Αθήναι 1971. Του ιδίου, «Nicodòme l'Hagiorite (1749-
1809)» στή Θεολογία ΛΖ' (1966) 293-313, 390-415, 576-590 και AIT (1967) 95-
118, 301-311. Τοΰ ιδίου, «Περίπτωσις πνευματικής επιδράσεως του αγίου "Ορους
είς τον βαλκανικον χώρον κατά τον I H ' αιώνα», Μακεδόνικα 9 (1969) 278-294. Μονάχου
Θεοκλήτου Διονυσιάτου, "Αγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, 'Αθήνα 1959 (και
19782). Γ. Δ. Μεταλληνοΰ, / Confess One Baptism..., Holy Mountain 1994. Τοϋ
ιδίου, «'Αθανάσιος Πάριος» (εκτυπώνεται στην Ε.Ε.Θ.Σ.Π.Α.). Στα έργα αυτά υπάρχει
και ή ειδικότερη βιβλιογραφία.
5. Δ. Γ. Άποστολοπούλου, Ή Γαλλική "Επανάσταση στην τουρκοκρατούμενη
ελληνική κοινωνία, 'Αθήνα 1989. π. Γ. Δ. Μεταλληνοΰ, 'Ελληνισμός μετέωρος, 'Αθήνα
1992 (σ. 30 κ.ε.).
Γ. Μεταλληνός, Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΔΡΑΣΙΙ ΤΩΝ ΚΟΛΛΤΒΑΔΩΝ 191
ρίας (Weltanschauung),0 με την αυτούσια μεταφύτευση («μετακένω-
ση))) ιδεών, άρχων και πρακτικών, πού παρήγαγε σε μια μακρά διαλεκτική
διαδικασία —άγνωστη στην καθ' ημάς 'Ανατολή— 6 ευρωπαϊκός γώ-
ρος. Στους έλληνες Διαφωτιστές δεν έλειπαν άθε'ϊστικές, αντιχριστιανικές
και προ πάντων άντικληρικαλιστικές τάσεις.7 Οι ιδέες τους. μάλιστα, προωθούσαν
κάτι φοβερότερο για την ορθόδοξη συνείδηση και άπο την αληθινή
ή φαινομενική τους «αθεΐα», τον άδιαφορισμό. 'Εξάλλου, στα έργα
τους λανθάνουν θέσεις άντιτριαδικές, πανθεϊστικές, άλλα και εύσεβιστικές
(Κοραής), πού ήταν αδύνατο να μή προκαλέσουν τις παραδοσιακές συνειδήσεις,
δεδομένου μάλιστα, δτι όλα αυτά εντάσσονταν σε μια σαφώς έκδη-
λούμενη πρόθεση για αποδυνάμωση της Ρωμαίικης ΈΟναρχίας, με απώτερο
στόχο τή διάλυση της (πρβλ. Ελλαδικό αυτοκέφαλο). "Ενας νέος,
λοιπόν, κόσμος είσέβαλλε στή Ρωμαίικη (Ελληνορθόδοξη) 'Ανατολή, πού
δέν ήταν δυνατόν να επικρατήσει χωρίς ανατροπή του κόσμου της ορθοδόξου
παραδόσεως. Κατά την ευσυνείδητη εκτίμηση του Α. Βρανούση, ((ό
ακρότατος ορθολογισμός, το άντικληρικο πνεύμ.α. πολλές άλλες τολμηρότητες
και ακρότητες, πού είχαν αρχίσει να εισβάλλουν άπο τή Δύση στή
θεοκρατική 'Ανατολή, δέν ήταν δυνατόν να μή προκαλέσουν αντίδραση».8
Παραδοσιακοί κατ' εξοχήν στην 'Ανατολή ήσαν οι Κολλυβάδες Πατέρες,
9 λόγιοι μοναχοί και κληρικοί, εντεταγμένοι στην ήσυχαστική εμπειρία,
μέ ρωμαίικο φρόνημα και γι' αυτό ικανοί να κατανοήσουν τις
πνευματικές διαφοροποιήσεις του ευρωπαϊκού κόσμου. Δυτικοί ερευνητές,
οπο^ς ο προτεστάντης Ν. Bonwetsch ή ο Ρωμαιοκαθολικός Louis
P e t i t , δέν δίσταζαν να χαρακτηρίσουν το ((κίνημα των Κολλυβάδοον»
((δείγμα της άφυπνιζόμενης ζοοής τού Ελληνικού "Εθνους»,1 0 όταν Ινα
μζρος της δικής μας διανοήσεοος επέμενε να το βλέπει μέ έντονη ύποτί-
6. Βλ. ΙΙασχ. Μ. Κιτρομηλίδη, Tradition, Enlightment and Revolution:
Ideological Change in Eighteenth and Nineteenth Century Greece, Cambridge
Mass. 1978, σ. 462 κ.έ.
7. Βλ. Βασ. Ν. Μακρίδη, 'Ορθόδοξη ''Εκκλησία και φορείς τον Διαφωτισμού
ατοί' ελληνικό χώρο: 'Ιδιαιτερότητες μιας σχέσης (υπό εκτύπωση).
8. "Ο.ττ., σ. 184. Είναι εδώ αξιοπρόσεκτη ή συμπλήρωση: «Σ' άλλες χώρες ή
αντίδραση τών συντηρητικών στοιχείου και τών παλαιών καθεστώτων ήταν πολύ
έντονώτερη. Σ' έμας ή άμυνα και ή αντίδραση εκδηλώνεται μέ απολογητικά ή αντιρρητικά
βιβλία, μέ μαχητικά φυλλάδια, σάτιρες, λιβέλλους κ.τ.λ.» (σ. 184).
9. Ηγετικές μορφές: 'Αθανάσιος ΙΙάριος, Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, Μακάριος
Νοταράς, έπίσκ. Κορίνθου, Νικόδημος 'Αγιορείτης, 'Ιάκωβος Ιίελοποννήσιος,
'Αγάπιος Κύπριος και Χριστόφορος Ιΐροδρομίτης.
10. Άρχιμ. Βασ. Στεφανίδου, 'Εκκλησιαστική Ιστορία, 'Αθήνα 19592, σ. 661.
192 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ Η Σ , 21 (1997)
μηση, εφόσον ή αξιολόγηση των Κολλυβάδων συμβάδιζε με τη γενικότερη
στάση έναντι του Ήσυχασμοΰ καί του ((Βυζαντίου». Ή αποτίμηση
τους ομ,ως σήμερα είναι ευκολότερη, άπ' οσο στο παρελθόν, οσο μάλιστα
προχωρεί ή αποδέσμευση άπο τα παλαιότερα —μη ενδογενή εν πολλοίς—
καταθλιπτικά κριτήρια.
Ό μεγάλος σύγχρονος σέρβος Θεολόγος, Καθηγητής π. Άμφιλόχιος
Ράντοβιτς,1 1 προκρίνει για τους Κολλυβάδες τον χαρακτηρισμό «φιλοκα-
λική αναγέννηση», πού ανταποκρίνεται ακριβέστερα στην ουσία του ((κινήματος
», θεωρώντας το «άπο τα πιο αξιόλογα πνευματικά φαινόμενα
και άπο τις πιο γόνιμες πνευματικές κινήσεις μέσα στους κόλπους της
'Ορθοδοξίας την εποχή της Τουρκοκρατίας [...] γνήσια συνέχεια και ανανέωση
της ζωντανής πατερικής παραδόσεως καί ταυτόχρονα απάντηση
της 'Εκκλησίας στα αιτήματα των καιρών».1 2 Ό σέρβος ιστορικός θεμελιώνει
την κρίση του για τους Κολλυβάδες στην εμπειρία της ευρύτερης
'Ορθοδοξίας, διότι γνωρίζει οτι αυτό, πού χαρακτηρίζουμε σήμερα «διαβαλκανική
καί διορθόδοξη ενότητα)), ερείδεται στην παράδοση, πού διέσωσαν
οι Κολλυβάδες. Άλλα καί κατά τον έλληνα Καθηγητή κ. Χρ.
Γιανναρά οι Κολλυβάδες συνιστούν «κίνημα αντίδρασης στον έκδυτικι-
σμ,ο καί την αλλοτρίωση», πού αποκαλύπτει ((μιαν απροσδόκητη για τήν
εποχή θεολογική εγρήγορση καί επίγνωση τών βιωματικών προτεραιοτήτων
της Εκκλησίας».1 3 Οι Κολλυβάδες εξέφραζαν τή συνείδηση του
πλατιοΰ λαϊκού στρώματος της εποχής τους, της λαϊκής βάσης, με τα μέσα
καί τις δυνατότητες του καιρού τους, άλλα καί τις προσωπικές χαρα-
κτηριολογικές καταβολές τους.1 4 Ταυτόχρονα δμως επιβεβαιώνουν τή συνέχεια
τού 'Αγίου "Ορους ώς θεματοφύλακα της πατερικότητος.1 5 Ή
αντίδραση τους στο ρεύμα της εποχής, δηλαδή ((στην ευρωπαϊκή κοσμο-
11. Επίσκοπος (Μητροπολίτης) Μαυροβουνίου.
12. 'Αρχ. 'Αμφιλό/ιος Ράντοβιτς, Ή Φιλοκαλική ' Λναγέννησι του XVIII καί
XIX ai. και οι πνευματικοί καρποί της, 'Αθήνα 1984, σ. 7 καί 17.
13. Χρ. Γιανναρά, 'Ορθοδοξία και Λύση, 'Αθήνα 1992, σ. 177.
14. Καί κατά τον Κ. Παπουλίδη, οι Κολλυβάδες «άγωνίσθησαν δια τήν επιστρο-
φήν εις τήν όρΟόδοξον παράδοσιν». «Χωρίς τους Κολλυβάδες ό σεκουλαριστικος άνεμος
της έπο/ής θα έσάρωνε το παν». Τους θεωρεί, έτσι, «παραδοσιακόν κίνημα, δια
το όποιον σεμνύνεται ή Ελληνική Εκκλησία» (Το κίνημα..., σ. 24-25).
15. Βλ. Μον. Θεοκλήτου Διονυσιάτου, δ.π., σ. 4. Έ τ σ ι εξηγείται καί ή απολογητική
τάση τους (\~erteidigungspolitik). Βασ. Μακρίδη, Die religiöse Kritik am
Kopernikanischen Weltbild in Griechenland zwischen 1794 und 1821, Frankfurt
am M. 1995, σ. 154.
Γ. Μεταλληνός, Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΛΛΤΒΑΔΩΝ 193
γονία [...] προδίδει μιαν ιστορική διορατικότητα και οξυδέρκεια πραγματικά
θαυμαστή)).1 6
Ή σύγκρουση των παραδοσιακών δυνάμεων του Γένους με τις ιδέες
τοϋ Διαφωτισμού ήταν αναπόφευκτη, διότι, δπως ελέχθη, επρόκειτο για
διαμετρικά αντίθετους μεταξύ τους κόσμους1 7 και οράματα ασύμπτωτα.
'Αντίθετα, συμπάθεια στις ιδέες του Διαφωτισμού έδειχναν οι Αγιορείτες
Άντικολλυβάδες,1 8 επικεντρώνοντας και αυτοί τήν αντίθεση τους στην
ησυχαστική παράδοση, πού τους έφερε κοντά στους Διαφωτιστές. Άκοι-
βώς δε ή απόρριψη των ήσυχαστικών πρακτικών1 9 άπο μοναχούς του Α γίου
"Ορους ήταν για τους Κολλυβάδες απτή απόδειξη τών συνεπειών της
ταυτίσεως με τις νέες ιδέες της Ευρώπης και της επερχόμενης άλλοτριώ-
σεως.
3. Το ρεύμα τοΰ Διαφωτισμού ανέπτυξε, έτσι, μιά ισχυρά δυναμική στην
παραδοσιακή συνείδηση τοΰ Γένους, και μάλιστα Οχι μόνο αρνητικά, άλλα
και θετικά. Ή πρόκληση δηλαδή δεν οδήγησε μόνο σε αντιθέσεις —εν πολλοίς
άγονες και ζημιογόνες—, άλλα και σε δημιουργική δράση (συγγραφική
παραγωγή, ποιμαντικές ενέργειες) για τήν αναθέρμανση της πατε-
ρικότητας στή ζωή τοΰ εκκλησιαστικού σώματος. Είναι δε γεγονός ότι οι
ηγέτες τών Κολλυβάδων (Μακάριος Νοταράς, Νικόδημος 'Αγιορείτης,
'Αθανάσιος Πάριος) «δεν αντιτάσσουν στο νεωτερισμό μιαν αντίπαλη
ιδεολογία, άλλα ενα λόγο ύπαρκτικής άφυπνίσεως στις ουσιώδεις πρωταρχικές
ανάγκες τοΰ άνθρωπου, δπως τις φώτισε το ήθος και ή εμπειρία τών
Πατέρων της εκκλησιαστικής παραδόσεως».2 0 'Αντιρρητική και θεολογική
δημιουργία συμπορεύονται στή δράση τών Κολλυβάδων, προσφέροντας
μαρτυρία πνευματικής και πολιτισμικής αυτοσυνειδησίας, πού δεν
θα έ'φθανε στο φώς της δημοσιότητας υπό άλλες συνθήκες. "Αλλωστε, αυτή
είναι άνα τους αιώνες ή γενεσιουργός αιτία της θεολογικής δημιουργίας
της 'Εκκλησίας. Πάντα ή αιρετική ή αίρετίζουσα απόκλιση προκαλεί
16. Χρ. Γιανναρά, δ.π., σ. 188.
17. Βλ. Πασχ. Μ. Κιτρομηλίδη, δ.π., σ. 473.
18. Τα πρόσωπα βλ. στοϋ Χαρ. Τζώγα, Ή περί μνημοσυνών ερις..., σ. 52 κ.έ.
19. Χαρακτηριστική περίπτωση ό (πρώην) αγιορείτης μοναχός Κύριλλος, εκ
Φουρνα, ό όποιος σε επιστολή του προς τον Άθαν. Πάριο (άπο τήν Ευρώπη) προσβάλλει
δόγματα και παραδόσεις της 'Εκκλησίας του. Σημαντική επικριτική επιστολή
τοϋ απευθύνει ό Νικόδημος 'Αγιορείτης (βλ. Βασ. Μακρίδη, Die religiöse Kritik...,
σ. 156).
20. Χρ. Γιανναρά, δ.π., σ. 188/189.
13
194 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ Η Σ, 21 (1997)
δημιουργικά την ορΟόδοί;/] συνείδηση και σκέψη. Αυτό συνέβη και στην
παράδοση των Κολλυβάδων. Ή άντιδί,αφωτί,στι,κή μάλιστα στράτευση
τους, παρά τις οποίες αστοχίες και υπερβολές της, απεκάλυψε τη συνέχεια
της πατερικής —ορθόδοξης δηλαδή— εμπειρίας σε καιρούς, πού ή ορθόδοξη
θεολογική παρουσία ήταν πολύ ισχνή.
Οι Κολλυβάδες αναπτύσσουν την αντιρρητική τους έναντι τών εκπροσώπων
του Διαφωτισμού, κινούμενοι σε μια θεματική, τα βασικά σημεία
της οποίας είναι τα ακόλουθα:
α' Ή Ευρώπη: Οι έλληνες Διαφωτιστές, με πρώτο τον Άδαμ. Κοραή,
μιλούν με υπερηφάνεια για τή «φωτισμένη Ευρώπη»,2 1 τα «φώτα»
της οποίας αυτοί μεταλαμπαδεύουν στο Γένος. Ό προσανατολισμός τους
δε στην Ευρώπη, μόνιμο όραμα τών Ενωτικών άπο αιώνες, θα παραγάγει
το «σύνδρομο τού εξευρωπαϊσμού» στον Νεο'^τερο Ελληνισμό, πού κατέστησε
τήν Ευρώπη «καθολική μητρόπολη»2 2 του. Οι Κολλυβάδες, πιστοί
στην παράδοση τών Άνθενωτικών, άπο τους Ήσυχαστές τού 14ου αιώνα
ως τον Πατροκοσμα τον Αιτωλό (18ος αι.), δεν πρωτοτυπούν σε τίποτε
στη στάση τους έναντι της Ευρώπης. 'Απορρίπτουν και αυτοί καθολικά
τήν μετά το σχίσμα Ευρώπη, αρνούμενοι α αυτήν κάθε σχέση με την
πατεοική παράδοση, θεολογικά και κοινωνικά,2 3 ως και κάθε δυνατότητα
αναγεννήσεως τού Γένους με τα δικά της ((φώτα». Ό συχνά χρησιμοποιούμενος
άπο αυτούς δρος «Φραγκιά» (France)2 4 εκφράζει okô'/.~kf)p-f\ τήν
φραγκευμένη Δύση. Σε ειδικά δε έργα —λιγότερο ό Νικόδημος και συστηματικότερα,
λόγο.) ειδικών αφορμών, ό Πάριος— προτείνουν τή διακοπή
κάθε σχέσης με τήν Ευρώπη, διότι ό τρόπος υπάρξεως, πού αυτή
δημιουργεί, ανατρέπει το ορθόδοξο ήθος. Τα Γράμματα δέ τού Σταμάτη
21. Βλ. Βασιλ. Στ. Καραγεώργου, Ό 'Αδαμάντιος Κοραής και ή Ευρώπη, 'Αθήνα
1984. ΑΙ. Papaderos, METAKENOSIS. Griechenlands kulturelle Herausforderung
durch die Aufklärung in der Sicht des Korais und des Oikonomos,
Meisenheim am Gian, 19702. Τοϋ ιδίου, ((Κοραής Αδαμάντιος», Θρησκ. και 'Ηθική
'Εγκυκλοπαίδεια, 1 (1965) στ. 818-825.
22. Ή φράση ανήκει στον Κωστή Μοσκώφ.
23. Βλ. π. Γ. Δ. Μεταλληνοϋ, Τουρκοκρατία. Οι 'Έλληνες στην ΌΟοίμανική
Αυτοκρατορία, 'Αθήνα 19943 , σ. 86 κ.έ.
24. Ή εκ μέρους τών ελλήνων Διαφωτιστών ονομασία της France (Frank-
Γβίθ1ί)-Φραγκίας με το αρχαίο όνομα Γαλλία (Gallia - Ganle) ηχεί τόσο -αράξενα
6σο ή τυχόν ονομασία τών ΌΟωμανών-Τούρκων ώς Ελλήνων, διότι κατέλαβαν ελληνικές
περιοχές. Στή Δύση οί κατακτητές (Φράγκοι) έκλεψαν το όνομα τών κατακτημένων
Ρωμαίων.
Γ. Μεταλληνός, Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΛΛΤΒΑΔΩΝ 195
Πέτρου για τον Κοραή2 , 5 δείχνουν οτι ή θέση αυτή των Κολλυβάδων εξέφραζε
μια γενικότερη νοοτροπία.
β' CH Παιδεία: Οι έλληνες Διαφωτιστές θεωρούσαν τη νέα Φιλοσοφία
ως την πεμπτουσία της ανανεωμένης παιδείας, πού προέκριναν για το
Γένος και την πρόοδο του. Ή συνείδηση τών Κολλυβάδων για τη ((νέα
φιλοσοφία» προσδιορίζει και τη στάση τους απέναντι στην εισαγόμενη
ευρωπαϊκή παιδεία. Σ τ α σχετικά έργα τους, ιδιαίτερα ό Πάριος, τάσσονται
υπέρ μιας παιδείας πού θεμελιώνεται στην παράδοση του Γένους, όπως
αυτοί βέβαια τή νοούν. Ή αφετηρία τους —δσο και αν αναζητούνται άλλα
κίνητρα— είναι ουσιαστικά και εδώ ήσυχαστική-πατερική, επανάληψη
της ανάλογης στάσης τού Πατροκοσμά. Κάνουν διάκριση και αυτοί τών
δύο γνώσεων-σοφιών (της «άνω» καί της <(έ'ξω») και διαγράφουν τα δριά
τους.2 6 Ή «άνω» σοφία απαιτεί πατερικά καθολική μετοχή τού άνθρωπου.
Η πολεμική τού Παρίου κατά τών Επιστημών δεν σημαίνει καί απόρριψη
τους καθ' εαυτές, άλλα μόνο της στήριξης της ανθρώπινης ελπίδας
σ' αυτές. Αυτή την παράδοση άλλωστε είχε ενσαρκώσει καί ο άγιος Γρη-
γόριος ό Παλαμάς, το πνευματικό πρότυπο2 7 τών Κολλυβάδων. Γι' αυτό
καί καταφεύγουν στις «επιστήμες» στα έργα τους,2 8 άλλα για να προχωρήσουν
σε πνευματικότερες τεκμηριώσεις. Είναι σαφής ή δήλωση τού
Παρίου: Ή εξω σοφία δεν είναι από την εδικήν της φνσιν οντε κακή, οντε
καλή, άλλα άπα την μεταχείρισιν τών εχόντων αντήν γίνεται καλή ή κακή.
29 "Οχι συνεπώς ή «σοφία», άλλ' οι ((σοφοί» είναι το πρόβλημα τών
25. Σταμάτης Πέτρου, Γράμματα άπα το "Αμστερνταμ (επιμέλεια Φίλιππος
Ήλιου), 'Αθήνα 1976.
26. Βλ. Παν. Χρήστου, Ή 'έννοια της διπλής γνώσεως κατά τον Γρηγόριον Πα-
λαμαν, θεσσαλονίκη 1963.
27. Ή προσπάθεια τοϋ άγ. Νικόδημου Άγιορείτου να εκδώσει στη Βιέννη τα
έ'ργα τοϋ άγ. Γρηγορίου τοΰ Παλαμά, ώς γνωστόν, απέτυχε, διότι λόγω τών ταρα/ών
άπο τή σύλληψη τοϋ Ρήγα «χάθηκαν» τα χειρόγραφα της έκδοσης. Ό Νικόδημος
στα έργα του (π.χ. Σν/ιβονλεντικον Έγχειρίοιον, ΦιΡ.οκαλία) ακολουθεί την παλα-
μική-ήσυχαστική παράδοση. Έ ξ ϊσου προβάλλει τον Παλαμά ό Πάριος ( Ό Παλαμάς
εκείνος... Έν Βιέννη της Άουστρίας 1784 — καί Θεσσαλονίκη 1981).
28. Ό Νικόδημος δεν ήλθε σ' επαφή με τις θετικές επιστήμες, έν τούτοις συχνά
παραπέμπει στους «Φυσιολόγους» και αναπτύσσει στο Συμβουλευτικό 'Εγχειρίδιο
του με ακρίβεια την ισχύουσα τότε επιστημονική θεωρία για τή ((φυσική» λειτουργία
της καρδιάς, για να προχωρήσει δμως στην κατάδειξη της καί ώς υπερφυσικού κέντρου
της υπάρξεως. Ό Άθαν. Πάριος είχε γνώση τών θετικών επιστημών. Στην
((Χριστιανική Απολογία» του (εκδ. 1798) ερμηνεύει τή νηστεία οχι μόνο εκκλησιαστικά,
άλλα καί πρακτικά (σ. 62-64).
29. Άντιφάινησις... Έν Τριεστίω 1802, σ. 36.
196 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ Η Σ, 21 (1997)
παραδοσιακών Κολλυβάδων. 'Εδώ εντάσσεται καΐ ή απόρριψη τοΰ κο-
περνικείου συστήματος άπο τον Πάριο, άλλα και άλλους.3 0 Οί φουνταμεν-
ταλιστικές θέσεις (άπολυτοποίηση της Γραφής λ . χ . ) 3 1 ή διακηρύξεις του
τύπου ατά μαθηματικά πηγή αθεΐας» κατανοούνται σ' αυτό το πλαίσιο
και σχετίζονται με την έπαρση τών (εύρωπαϊκώς σκεπτόμενων) επιστημόνων,
μόνιμο πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας ως τον αιώνα μας. Ή
δήθεν αντίθεση πίστεως και γνώσεως (επιστήμης), ψευδοπρόβλημα για
τήν 'Ορθοδοξία,3 2 και ή αναγνώριση τής προτεραιότητας τής δικαιούμενης
άπο τον ορθό λόγο επιστήμης, βρίσκεται στο υπόβαθρο τής διαφωτιστικής
στάσης και τής άντιδιαφωτιστικής επιθετικότητας.
γ' ΙΤροβολή προτύπων: Στα προβαλλόμενα πρότυπα τών «σοφών»
του κόσμου εκ μέρους τών Διαφωτιστών, ο'ι πατερικοί Κολλυβάδες άντι-
προτάσσουν τον σοφό τής ρωμαίικης παράδοσης, τον "Αγιο, τον θεούμενο
άνθρωπο και «κατά χάριν)) Θεάνθρωπο. Υπερβαίνεται, έτσι, ή ιδεολογική
αντιπαράθεση και το πρόβλημα αντιμετωπίζεται στο επίπεδο τής εν Χριστώ
αυθεντικής υπάρξεως. Γι' αυτό ρίχνουν δλο το βάρος τής θεολογικής
και ποιμαντικής προσφοράς τους στη λατρεία, αποδεδειγμένης κιβωτού
του Γένους κατά τη δουλεία. Υπογραμμίζουν τη σημασία τής λειτουργικής
ζίυής,3 3 μέσα στην οποία διαμορφώνεται το ευχαριστιακό ήθος του
εκκλησιαστικού σώματος. Ό πατριάρχης τοΰ ελληνικού διαφωτισμού
Ά δ . Κοραής θεωρούσε τη λατρεία «φλοιό»,3 4 οί Κολλυβάδες όμως τήν
προβάλλουν παράλληλα με τήν ασκητική πράξη ως πυρήνα τής εκκλησιαστικής
πραγματικότητας, όπως και πράγματι είναι.3 5 Δεν είναι περίεργο,
λοιπόν, ότι στο θέμα αυτό αφιερώνεται το μεγαλύτερο μέρος τής συγγραφικής
παραγωγής τους, πού περιλαμβάνει: πατερικές εκδόσεις με επικέντρωση
στον Γρηγ. Παλαμά και τον Συμεών το Νέο Θεολόγο, άναγεν-
30. Βασ. Μακρίδη, Die religiöse Kritik..., σ. 171 κ.έ.
31. Στο ϊδιο, σ. 172 κ.έ.
32. Βλ. π. Γ. Δ. Μεταλληνοΰ, «Πίστη και 'Επιστήμη στην 'Ορθόδοξη Γνωσιολογία
», ανακοίνωση ύπο έκδοση στα Πρακτικά του 'Επιστημονικού Συμποσίου της
«Ένωσης Ελλήνων Φυσικών - Παράρτημα 'Ανατολικής Κρήτης» (Μάιος 1995).
33. π. Άμφιλοχίου Ράντοβιτς, ΰ.π., σ. 20 κ.έ. «Θεολόγος τής εκκλησιαστικής
λατρείας» χαρακτηρίζεται ό άγιος Νικόδημος (Χρ. Γιανναρά, δ.π., σ. 199). Νικόδημος
και Πάριος συνθέτουν ακολουθίες καί μάλιστα Νεομαρτύρων καί Βίους Αγίων,
συντηρώντας τη σχέση τοΰ εκκλησιαστικού σώματος με τήν εμπειρία τών 'Αγίων,
τήν αυθεντικότητα δηλ. τής εκκλησιαστικής υπάρξεως.
34. π. Άμφιλοχίου Ράντοβιτς, δ.π., σ. 21.
35. Βλ. εκτενή αναφορά στο θέμα στοΰ π. Γ. Δ. Μεταλληνοΰ, Θεολογική μαρτυρία
τής 'Εκκλησιαστικής Λατρείας, 'Αθήνα 21996.
Γ. Μεταλληνός, Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΣΤΙΙ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΛΛΤΒΑΔΩΝ 197
νητή του Ήσυχασμοΰ τον 11ο αιώνα' έκδοση γεροντικών κειμένων (ή σοφία
της ερήμου), λειτουργικών (ομιλιών, ακολουθιών, συναξαριών, εγκωμίων)
και προ πάντων της Φιλοκαλίας. Ή τελευταία, προσφέροντας τη
νηπτικοασκητική εμπειρία της 'Ορθοδοξίας, απέβη πνευματική τροφή
όλων τών 'Ορθοδόξων και τών σλαβικών χωρών και κριτήριο της νεώτερης
θεολογίας μας, ως «εμπειρική μαρτυρία της εκκλησιαστικής γνησιότητας
».3 6 "Εχει απόλυτα δίκιο ό Χρ. Γιανναράς, δταν γράφει ότι ή έκδοση
της Φιλοκαλίας συνιστά «πρόκληση αναμέτρησης δύο πολιτισμών».
«Άπο τή μια ή φρενίτιδα της "προόδου", πού είδωλοποιεΐ θριαμβικά
τήν πιο στεγνή και στεγανή ανθρωποκεντρική αυτάρκεια, αυτάρκεια του
φυσικού και θνητού [...] και άπο τήν άλλη μεριά, ή προτεραιότητα της
αναζήτησης της αλήθειας και οχι της χρησιμότητας».37
δ' Κοινωνία - εθνικό δράμα: "Ενα άπο τα κυριότερα μέσα διαμορφώσεως
της ευρωπαϊκής κοινωνίας απέβησαν οί Χρηστοήθειες, πού προσδιόριζαν
το ήθος της νέας κοινωνίας,3 8 δηλαδή τις «σχέσεις ανάμεσα στα άτομα
και ανάμεσα στα φύλα».3 9 Είναι «οδηγοί καλής συμπεριφοράς» τού
πολίτη, «πώς θα καθήσει, πώς θα φάει, πώς θα μιλήσει...»40 Οί νοοτροπίες
αυτές εισβάλλουν στην ελληνική κοινωνία μέσω διαφόρων διαύλων και
κυρίως εκείνων, πού μετά τις σπουδές τους στην Ευρώπη μεταφέρουν εδώ
τα ήθη της. Τις συνέπειες επισημαίνει ό αείμνηστος Κ. Δημαράς: «"Ολα
δείχνουν δτι μια βαθιά αλλοίωση έχει επέλθει στή συγκρότηση της ελληνικής
κοινωνίας».4 1 « Ή παραδοσιακή φιλοκαλία περνάει άπο δοκιμασία,
ώσπου να αφομοιωθούν τα καινούρια, ένώ παραμελούνται τα παλαιά
».4 2 Εΐναι ή πρόκληση της Ευρώπης στο χώρο της κοινωνίας.
Δεν πρέπει στή συνάφεια αυτή να λησμονείται δτι ή διαμόρφωση τής
μετακαρλομάγνειας ευρωπαϊκής κοινωνίας έχει υποδομή θεολογική. Θεολογικό
δμως, δηλαδή έκκλησιολογικό, είναι το υπόβαθρο και τής ρωμαίικης
κοινωνίας. Οί Κολλυβάδες το βιώνουν αυτό ως εκκλησιαστικά πρόσωπα
και θεολόγοι. Γι' αυτό συνδυάζουν στην προσπάθεια τους τήν ανανέωση
τής θεολογικής παραδόσεως με το αμετακίνητο ορθόδοξο κοινωνικό μοντέλο,
πού προσφέρει το μοναστικό κοινόβιο και εμπεδώνει στίς συνειδη-
36. Χρ. Γιανναράς, δ.π., σ. 189.
37. Στο ϊδιο, σ. 191.
38. Κ. Θ. Δημαρά, Νεοελ?.ηνικος Διαφωτισμός, 'Αθήνα 19936, σ. 38.
39. Στο ίδιο, σ. 34.
40. Στο ϊδιο, σ. 38.
41. Στο ϊδιο, σ. 39.
42. Στο ϊδιο, σ. 34.
198 Ο Ε Ρ Α Ν Ι Σ Τ Η Σ , 21 (1997)
σεις ή Λατρεία. Ή προβολή του ορθοδόξου κοινωνικού ήθους γίνεται,
έτσι., μέσα άπο την 'ίδια την ορθόδοξη πράξη, πού διασυνδέει την κοινωνία
της λατρείας με τη «λειτουργία μετά τη λειτουργία», κάτι πού εκφράζει
πληρέστατα ή εκκλησιαστική «πανήγυρις» (πανηγύρι) με τή διπλή της Οψη,
μέσα και εξω άπο την Εκκλησία. Παρ' δλα αυτά ή Χρηστοήθεί^3
του αγίου Νικόδημου έρχεται να καλύψει και θεωρητικά το θέμα. Οι αναφορές
του συγγραφέα δεν είναι βέβαια εύσεβιστικές, άλλα πατερικές και
γραφικές. Δεν πρόκειται άρα για ηθικές νόρμες, άλλα για άγιοπνευματική
εμπειρία. Ό άγιος, πού με το ασκητικό του πνεύμα ενοχλεί τους έκκοσμι-
κευμένους του εκκλησιαστικού χώρου, προτείνει το αυθεντικό όρθοδοξο-
πατερικο ήθος, ως τρόπο εκκλησιαστικής υπάρξεως.
Ή πολιτική δράση των Κολλυβάδων, κυρίως τού Παρίου,4 4 σ' αυτό
το πλαίσιο πρέπει πρωταρχικά, κατά τήν ταπεινή μου γνώμη, να θεωρηθεί.
Είναι ή απόλυτη συνέπεια στην απόρριψη της Ευρώπης οχι μόνο στον
ιδεολογικό, άλλα και στον κοινωνικό χώρο. Ή θεωρητική τους τεκμηρίωση
επιβεβαιώνει αυτή τή θέση. Τα περί «κηρύγματος δουλικής υποταγής»
στην 'Οθωμανική κυριαρχία ή περί «θεολογικά τεκμηριωμένης έθελοδου-
λίας» δεν θα ανταποκρίνονταν στα πράγματα, αν δεν διασκεδασθοΰν με
τήν Tzpoa^yo] του Βασιλείου Μακρίδη: με σκοπό «τήν προστασία της 'Ορθοδοξίας
άπο τον κίνδυνο της Δύσης».4 5 "Ισως μάλιστα ό λόγος για «αυτοπροστασία
» είναι προτιμότερος και ρεαλιστικότερος του ορού «έθελοδου-
λία». Ό «αντιευρωπαϊσμός» τών Κολλυβάδων δεν είναι κατ' ανάγκη καί
«φιλοτουρκισμός», για ενα πού γνωρίζει τα ευρωπαϊκά καί κυρίως τα γαλλικά
σχέδια αυτή τήν εποχή για τή Ρωμαίικη Έθναρχία. Ή σύμπτωση
του προκρίματος τών Κολλυβάδων με τις άμεσες στοχοθεσίες της οθοο-
μανικής πολιτικής είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός, ταυτίζεται δε καί εδώ
απόλυτα με τή στάση τού εθνομάρτυρα αγίου Κοσμά τού Αιτωλού, πού
θεωρεί τον οθωμανικό ζυγό θεϊκή εύνοια για το Γένος, με κριτήριο όμως
τή στάση της Ευρώπης απέναντι στην 'Ορθοδοξία. Ή αναζήτηση ερμηνείας
πρέπει να αποδεχθεί αυτή τήν αδιατάρακτη πιστότητα στην παράδοση
τού Γένους. Ή παραθεώρησή της δμως μεταβάλλει αυτόχρημα τήν
επιστήμη σε πολιτική. Καί μόνη ή πρόταση τού Παρίου να τιμώνται τα
43. Βλ. Μον. Θεοκλήτου Διονυσιάτου, δ.π., σ. 252 έ. Πρβλ. Χρ. Γιανναρά, δ.π.,
σ. 207.
44. Πρβλ. τα έργα του: Χριστιανική 'Απολογία, Δώασκαλία Πατρική, Νέος
Ραψάκης, Άντιφώνησις, ' Αλεζίκανον Φάρμακον κτλ. (Δ. Γ. Άποστολόπουλος, ο.π.,
π. Γ. Μεταλληνός, 'Ελληνισμός μετέωρος, δ.π.).
45. "Ο.π., σ. 246.
Γ. Μεταλληνός, Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ Σ ΤΗ Δ Ρ Α ΣΗ ΤΩΝ ΚΟΛΛΤΒΑΔΩΝ 199
θύματα του ισλαμισμού, όπως οι αρχαίοι μάρτυρες της Εκκλησίας, ή να
τιμώνται, ώς άγιοι οι Νεομάρτυρες και χωρίς την έγκριση της Μεγάλης
'Εκκλησίας, πρέπει να θεωρηθεί ώς έμπρακτη ((αντίσταση)) στην εξουσία
του «αντίχριστου», κατά τον Πατροκοσμά, Σουλτάνου. Πόσο μάλλον
πού ό Μακάριος Νοταράς καί ό 'Αθανάσιος Πάριος διακρίθηκαν ώς «άλεΐ-
πται» πολλών Νεομαρτύρων, τών συνεπέστερων αντιστασιακών της δουλείας.
4 6 Οι διαστάσεις δε της θέσης αυτής του Παρίου φαίνονται στη διακήρυξη
του, Οτι ή τοιαύτη (προς τους Νεομάρτυρες) τιμή θερμαίνει τάς
ψυχάς τών πιστών και διεγείρει προς μίμησιν.4"7
Σ υ μ π ε ρ α σ μ α τ ι κ ά :
1. "Ή αντιπαράθεση Κολλυβάδων-Διαφωτιστών είναι ή αντίθεση δύο
διαφορετικών κόσμων καί «πολιτικών όραμάτο^ν», ώς δύο άλληλοαπο-
κλειομένων εκδοχών της έλληνικότητος. Ή επιλογή τών μέσων σ' αυτή
τή διαπάλη δεν ε/ει προοτεύουσα σημασία, δσο ή 'ίδια ή διαπάλη πού ύπο-
στασιώνει τις συνειδήσεις.
2. Ή αποτίμηση της στάσης τών Κολλυβάδων προϋποθέτει δυνατότητα
κατανοήσεως της σημασίας γι' αυτούς της 'Ορθοδοξίας, οχι ώς θρησκευτικής
ιδεολογίας ή μεταφυσικού στοχασμού, άλλ' ώς τρόπου υπάρξεως,
πού οδηγεί στή θέωση, τον μοναδικό για τήν 'Ορθοδοξία προορισμ,ο
τοΰ άνθρωπου, ένδοϊστορικά και μεταϊστορικά. Είναι, επίσης, αναγκαία
ή γνώση της γλώσσας τους, πού δεν είναι άπλα ελληνική, άλλ' εκκλησιαστικά
ελληνική, για τήν αποφυγή περαιτέρω παρανοήσεων.48
3. "Ετσι κατανοείται ή εμμονή τών Κολλυβάδων στην παράδοση τού
46. Βλ. —. Γ. Δ. ΛΙεταλληνοΰ, «Νεομάρτυρες: Οι αντιστασιακοί με το σταυρό»,
Τότε, 37 (1992) 50-55.
47. Νέον Λειμοη'άοιον..., 'Αθήνα 19686 (στον Πρόλογο).
48. Οι οροί άθεος καί αβεΐα λ.χ., πού επαναλαμβάνονται με μεγάλη συχνότητα
στα πολεμικά έργα τοΰ 'Αθανασίου Παρίου, δεν έχουν συχνά τήν απλοϊκή έννοια πού
τους αποδίδεται συνήθως (άρνηση της υπάρξεως Θεού), άλλα τή γραφική καί πατε-
ρική σημασία της μή αποδοχής τοΰ Θεοΰ τών Πατέρων ημών, όπως αποκαλύφθηκε
εν Χριστχο, ή τον O?MV Χρίστου (totus Christus), τοΰ Χρίστου της πατερικής 'Ορθοδοξίας.
Ό αιρετικός Χριστός (ό Χριστός τών αιρέσεων, θρησκευτικών ή φιλοσοφικών)
δέν έχει σχέση με τον Χριστό της άγιοπατερικής παραδόσεως καί, έτσι, ή
αίρεση συμπίπτει τελικά μέ τήν «ά-θεία» (πρβλ. Έφεσ. 2, 12). Συνεπώς, ένας παν-
θε'ίζων Διαφωτιστής εΐναι ουσιαστικά «ά-Οεος», διότι δέν δέχεται τον Χριστό τών
'Αγίων καί «ό άρνούμ,ενος τον Τ'ιόν, ουδέ τον Πατέρα έχει» (Α' Ίωάνν. 2, 23).
200 Ο Ε Ρ A Χ Ι Σ Τ II Σ, 21 (1997)
Γένους, εκφραζόμενη με το γραφικό αξίωμα: μη μέταιρε δρια alojvia, à
εθεντο οι πατέρες σον (Παρ. 22, 28).
4. Οι παρεξηγήσεις —τέλος— στην ερμηνευτική προσέγγιση τών Κολ-
λυβάδων πρέπει να άποδοΰονν στην εφαρμογή δυτικών κριτηρίων (πολιτικών
- οικονομικών, υλιστικών δηλαδή) και οχι τών δικών τους (πνευματικών).
Είναι ενα λάθος πού προσπαθεί να διορθώσει ή σημερινή επιστημονική
έρευνα, όταν βέβαια ελευθερώνεται άπο το καταθλιπτικό βάρος του
παρελθόντος.
π. ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου