ΑΓΙΟΣ ΜΑΡΚΟΣ ΕΥΓΕΝΙΚΟΣ[1] ΠΡΟΜΑΧΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ (1392-1445)

                                              
"Κρατεῖ μέν ῎Ατλας μυθικῶς ὤμοις πόλον,
κρατεῖ δ᾿ ἀληθῶς Μᾶρκος ᾿Ορθοδοξίαν"

 
῾Η ψυχή τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας, εἶναι γνωστό ὅτι ἐκφράζεται καίρια μέ τή λειτουργική θεολογία της. Αὐτό ἀληθεύει καί μέ τό πιό πάνω δίστιχο τοῦ συναξαρίου, στόν ῎Ορθρο τῆς ἀκολουθίας τοῦ ῾Αγίου Μάρκου Εὐγενικοῦ, τήν 19η ᾿Ιανουαρίου, μέ τό ὁποῖο οἱ ᾿Ορθόδοξοι ἐκδηλώνουμε πῶς αἰσθανόμαστε καί τί σημαίνουν γιά τή συνείδησή μας ἡ θεσπέσια μορφή καί τά ὑπέρ τῆς Πίστεως παλαίσματα τοῦ ῾Ιεράρχου, πού ΜΟΝΟΣ του ἔσωσε τήν ᾿Ορθοδοξία ἀπό τό θανάσιμο ἐναγκαλισμό τοῦ Πάπα, στή Σύνοδο Φερράρας - Φλωρεντίας (1438-1439).
῾Ο ῞Αγιος Μάρκος Εὐγενικός, κατά τή γνώμη μας μία ἀπό τίς πλέον ἐξέχουσες μορφές τοῦ δύοντος Βυζαντίου, γεννήθηκε καί ἀνατράφηκε στή συνοικία Γαλατᾶ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἀπό γονεῖς εὐσεβεῖς καί κοινωνικά σημαίνοντες καί εὔπορους. Οἱ σπουδές του, κυρίως θεολογικές καί φιλοσοφικές, ἦταν λαμπρές, πολύ γρήγορα δέ φάνηκε ὅτι ὁ νεαρός Μανουήλ, ὅπως ἦταν τό ὄνομά του, ἦταν δεινός καί στό λόγο καί στή σκέψη καί στή σωφροσύνη. Νεώτατος διορίσθηκε Διευθυντής τοῦ Πατριαρχικοῦ Φροντιστηρίου, ἀπό τό ὁποῖον ἀποφοίτησαν πολλοί διδάσκαλοι τῆς ἐποχῆς. Μόλις ἔγινε εἰκοσιπέντε ἐτῶν, ἐπόθησε νά περιβληθεῖ τό μοναχικό σχῆμα, ὅπερ καί ἐγένετο στή Μονή τοῦ ῾Αγίου Γεωργίου τῶν Μαγγάνων, μετονομασθείς Μάρκος. ῾Ως μοναχός ἦταν τό καμάρι ὄχι μόνον τῶν συμμοναστῶν του, ἀλλά καί ὁλοκλήρου τοῦ εὐλαβοῦς ποιμνίου τῆς Βασιλεύουσας, στό ὁποῖο εἶχαν φθάσει οἱ πληροφορίες ὅτι ὁ νεαρός μοναχός, εἶχε διανύσει ταχύτατα καί μέ μεγάλη ἀντοχή ὅλους τούς αὐστηρότατους ἀσκητικούς διαύλους καί εἶχε ἀναδειχθεῖ σέ ὄργανο τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος. Διακριτικό του γνώρισμα, πλήν τῆς μεγάλης του σοβαρότητας, πού τόν ἔδειχνε ἀπρόσιτο, ἦταν ἡ γρανιτένια ἐμμονή του στό ᾿Ορθόδοξο Δόγμα καί στήν Πατερική Παράδοση. Ταυτόχρονα ὅμως εἶχε ἀξιωθεῖ καί τοῦ ἐξ ὕψους χαρίσματος τῆς ἀγάπης. Ποιᾶς ἀγάπης ὅμως; ᾿Εδῶ πρέπει νά προσέξουμε. ῾Υπάρχουν δύο εἰδῶν ἀγάπες. ῾Υπάρχει ἡ συναισθηματική ἀγάπη, αὐτή μέ ἄλλα λόγια πού ἔχουμε γιά τούς κατά σάρκα συγγενεῖς μας, ἤ γιά τούς "πλησίον" ἐν γένει, γιά τήν ὁποίαν οἱ Πατέρες λέγουν ὅτι "πρόσεστι φυσικῶς ἤτοι κτιστῶς, ἅπασι τοῖς λογικοῖς" ὡς "ἀπήχημα τῶν ὄντως ὄντων" καί συνεπῶς δυναμένη νά ἐκδηλωθεῖ - ἀπό τόν προαιρούμενο βέβαια - καί "ἐπί κακῷ". ῾Υπάρχει ὅμως καί ἡ "ὄντως οὖσα" ἀγάπη, ἡ "οὐ φύσει προσοῦσα τοῖς κτιστοῖς" ἀλλά "τοῖς ἐνθέοις τῇ τοῦ Θεοῦ ἑνώσει κεχορηγημένη, καθ᾿ ἥν καί ζῶσι θείως". Αὐτή τήν δεύτερη ἀγάπη εἶχε κυρίως ὁ ῞Αγιος Μάρκος ὁ Εὐγενικός, γι᾿ αὐτό καί "ἔστι καί λέγεται πνευματικός ὡς ὑπό τοῦ Πνεύματος κινούμενος". Αὐτή ἀκριβῶς ἡ ἀγάπη, ὄχι ἁπλῶς τοῦ ἐπέτρεπε ἀλλά τοῦ ἐπέβαλε νά βλέπει σπανιώτατα ἕως καθόλου συγγενεῖς, φίλους καί γνωστούς. Αὐτή ἡ ἀγάπη τοῦ ἐπέβαλε νά εἶναι πείσμων καί ἀνυποχώρητος σέ ζητήματα Πίστεως ἔναντι τῶν ἑτεροδόξων καί κακοδόξων. Εἴμαστε λοιπόν τώρα σέ θέση νά ἐννοήσουμε ἐν ὀνόματι ποιᾶς ἀγάπης οἱ τότε λατινόφρονες καί οἱ σημερινοί Οἰκουμενιστές κηρύσσουν καί ἐργάζονται γιά τόν ἀφανισμό τῆς ᾿Ορθοδοξίας· ἀσφαλῶς τῆς ἀγάπης τῆς δυναμένης νά ἐκδηλωθεῖ καί "ἐπί κακῷ". Εἴμαστε ἐπίσης σέ θέση νά καταλάβουμε πόσο ἄδικη, πόσο ρηχή καί πόσο "τοῦ κόσμου τούτου" εἶναι ἡ ἀπορριπτική κρίση τῶν πολλῶν γιά ἐκείνους πού βιάζουν τήν ἐπαναστατημένη καί φθαρτή ἀνθρώπινη φύση τους, ρασοφόρους καί λαϊκούς, προκειμένου νά γευθοῦν ἀπό τούτη τή ζωή τά ἀγαθά τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ, καί πού ἀπό τή "βία" αὐτή δέν ἐξαιροῦν οὔτε γονεῖς, οὔτε ἀδέλφια, οὔτε τέκνα, φαινόμενοι ἔτσι σκληροκάρδιοι καί χωρίς ... ἀγάπη.   
Μιλήσαμε γιά ἀπειλή ἀφανισμοῦ τῆς ᾿Ορθοδοξίας καί εἴπαμε ὅτι ὁ ῞Αγιος Μάρκος Εὐγενικός ΜΟΝΟΣ τήν ἔσωσε ἀπό τόν κίνδυνον αὐτόν. ῎Ας μείνουμε λίγο στό ζήτημα αὐτό.
Εἶναι δογματικοῦ κύρους καί Γραφική ἡ ἀλήθεια ὅτι οἱ Πύλες τοῦ ῎Αδου, οὐδέποτε θά κατισχύσουν τῆς ᾿Εκκλησίας καί οὐδέποτε θά μπορέσουν νά τήν ἀφανίσουν οἱ ἀντίθεες δυνάμεις. Τί σημαίνει αὐτό; Σημαίνει μήπως ὅτι οἱ ἄτρητοι καί τρανόφθογγοι ἀγῶνες τοῦ ῾Αγίου Μάρκου δέν ἦταν δά καί τόσο κρίσιμης σημασίας, ἀφοῦ οὕτως ἤ ἄλλως ἡ ᾿Εκκλησία τῶν ᾿Ορθοδόξων τελεῖ ὑπό τήν ἐγγύηση τοῦ ᾿Αρχηγοῦ Της καί Θεοῦ ἡμῶν καί συνεπῶς οὔτε ὁ κίνδυνος εἶναι πράγματι ὑπαρκτός, οὔτε καί οἱ ἔναντι αὐτοῦ ἀγῶνες τῶν ἁγίων ὁπλιτῶν κρίνουν τήν εὐκταία ἔκβαση ἤτοι τή σωτηρία τῆς "Κιβωτοῦ";
Τό ἴδιο ἀκριβῶς ἐρώτημα θά μποροῦσε κάλλιστα νά τεθεῖ καί στήν περίπτωση τῆς ᾿Ενανθρωπήσεως τοῦ Λόγου "διά τήν ἡμετέραν σωτηρίαν", ὅπου ἐρωτᾶται πόσο κρίσιμο καί σημαντικό ἦταν τό "Γένοιτό μοι" τῆς Κυρίας Θεοτόκου κατά τόν Εὐαγγελισμό, ἀφοῦ οὕτως ἤ ἄλλως ἡ ἁγία καί προαιώνιος βουλή τοῦ Θεοῦ γιά ἐνανθρώπηση τοῦ Λόγου καί θέωση τοῦ γένους ἡμῶν, δέν ἀφήνει περιθώριο ματαιώσεώς της ἀπό τήν ἐναντίωση οἰουδήποτε;
῾Η ἀπάντηση καί στίς δύο περιπτώσεις εἶναι ἰδία:
Στήν Οἰκονομία τῆς Σωτηρίας τίποτε δέν γίνεται μαγικά καί τίποτε δέν γίνεται διά τῆς βίας. ῾Ο ἀφανισμός τῆς ᾿Εκκλησίας τῶν ᾿Ορθοδόξων εἶναι ἀδύνατος, καί ἡ ᾿Ενανθρώπηση τοῦ Λόγου διά γεννήσεως ἐκ τῆς ᾿Αειπαρθένου εἶναι δυνατή, ὄχι διότι ὁ Θεός συντρίβει καί καταργεῖ τά ἀντιπράττοντα στή βουλή του κτιστά θελήματα, ἀλλά διότι πάντοτε θά ὑπάρχουν ἄνθρωποι, ἔστω καί ὀλίγοι, ἔστω καί εἷς, στούς ὁποίους τό ἐνδεχόμενο νά ποῦν "ὄχι" στό θέλημα τοῦ Θεοῦ, ἔχει προαιωνίως ἀποκλεισθῇ ἀπό τήν πρόγνωσι τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία δημιουργεῖ τίς δυνατότητες νά συμβοῦν τά "πάντως ἐσόμενα", μέ μοναδικό ὄργανο τήν ἴδια τήν κατά φύση ἐλευθερία τους ὡς λογικῶν κτισμάτων. (῾Η δύναμη γιά νά λεχθεῖ τό "μή γένοιτο", τό "ὄχι", δέν εἶναι δυνατό νά ἀντληθεῖ ἀπό τή φύση· μπορεῖ νά εἶναι μόνον παρά φύσιν πάθος, ἔκφραση γνωμικοῦ - ὑποστατικοῦ θελήματος, ἀπολύτως ἀνελευθέρου καί "κατά σύμβασιν κακία").
᾿Από τήν ἄποψη αὐτή, ἀσφαλέστατα, οὔτε στή σωτηρία τῆς κιβωτοῦ / ᾿Εκκλησίας, οὔτε στόν Εὐαγγελισμό, παίζονται ὅλα κορώνα - γράμματα. ᾿Αντίθετα ὅλα εἶναι βέβαια, δεδομένα, καί τίποτε δέν εἶναι δυνατό νά ἀναστείλει ἤ νά ματαιώσει "τόν ὑπερβάλλοντα πλοῦτο τῆς χρηστότητος αὐτοῦ εἰς ἡμᾶς" (᾿Εφ. β' 7).
Στήν ὕπαρξη ὅμως αὐτῆς τῆς στέρεης βεβαιότητας συνέβαλε, κατά περίπτωση, ὁ ρόλος καί ἡ σύμπραξη τόσο τοῦ ῾Αγίου Μάρκου Εὐγενικοῦ, ὅσο καί κατ᾿ ἐξοχήν τῆς Θεοτόκου, μή τιθεμένου ὅμως ζητήματος κρισιμότητος, πού ἐξυπονοεῖ γνωμικό, ἅρα ἁμαρτητικό θέλημα, ἀλλά ἀναδυομένης τῆς "φυσικῆς καί αὐτεξουσίου ὀρεκτικῆς τοῦ νοῦ κινήσεως", τῆς χωρίς διλήμματα καί διακινδυνεύσεις φορᾶς πρό "τό μακάριον, δι᾿ ὅ τά πάντα συνέστησαν τέλος", "καθ᾿ ὁμοίωσιν" τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ.
Συνεπῶς, ἀληθῶς ὁ ῞Αγιος Μάρκος ὑπῆρξε ὄργανο τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος, συνεργός τοῦ Θεοῦ στό θέλημά Του νά μή καταποθεῖ ἡ ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία ἀπό τούς αἱρετικούς Παπικούς, ἄνδρας πλήρης ἀρετῶν καί ἁγιότητος. Θά μεταφέρουμε ἐδῶ, πρός πίστωση τῶν λόγων μας, ἀπόσπασμα ἀπό τόν "Διάλογο ῾Ιερομνήμονος" γιά τόν ῞Αγιο Μάρκο:
"- ΜΟ(ναχός): ᾿Ακούω περί τούτου τοῦ ἀνδρός, τοῦ ᾿Εφέσου, λέγω, φήμην μεγάλην καί ἐπαινετήν.
- ΙΕ(ρομνήμων): Θαυμάσιος ὁ ἄνθρωπος, πᾶσι πνευματικοῖς χαρίσμασι κεκοσμημένος καί παντοίας θείας σοφίας ἀνάπλεως, πρό τῆς ἀρχιερωσύνης βίον ἀσκήσας ὁσιακόν, κἀν τῇ συνόδῳ διαπρέψας ὡς ἤκουσας.
- ΜΟ: Πῶς οὐ συνηρπάγη καί ὁ ᾿Εφέσου οἷς καί οἱ ἄλλοι, ὥστε συναινέσαι;
- ΙΕ: ᾿Εκτός παντός πάθους ὁ ἀνήρ, μόνῳ προσωκειωμένος Θεῷ καί αὐτῷ μόνῳ προσανέχων τόν νοῦν, τῶν δέ βιοτικῶν ἁπάντων καί ὅσα τῇ τοῦ σώματος ἀνάγονται θεραπείᾳ πάμπαν ἐξιστάμενος· ὁ δή τοιοῦτος ἐξορίαν οὐ δέδιε, πείναν οὐχ ὑποστέλλεται, οὐ λογίζεται δίψαν, οὐ φρίττει ξίφος, φυλακήν οὐ δειλιᾶ, τόν θάνατον εὐεργέτην οἴεται· τί σοι δοκεῖ βιαιότερον ἄλλο τούτων, ὅπερ ἀναγκάσειν ἔμελλεν αὐτόν τοῦ ὀρθοῦ φρονήματος ἐκπεσεῖν;
- ΜΟ: Καί πῶς οὐκ ἠκολούθησαν αὐτῷ καί οἱ ἄλλοι;
- ΙΕ: ῞Οτι οὐκ ἦσαν κατ᾿ ἐκεῖνον ἀπαθεῖς".
(Δοσιθ. ῾Ιεροσολύμων, ΤΟΜΟΣ χαρᾶς, σ. 555 ἐξ.)
Αὐτός ὁ ἅγιος ἄνδρας λοιπόν, τοῦ ὁποίου ἡ ἀρετή καί ἡ γνώση εἶχαν γίνει γνωστές σέ ᾿Ανατολή καί Δύση, λίγο πρό τῆς Ψευδοσυνόδου Φερράρας - Φλωρεντίας, χειροτονήθηκε ᾿Επίσκοπος καί τοποθετήθηκε στή χηρεύουσα ἱστορική Μητρόπολη ᾿Εφέσου. Στήν ἀντιπροσωπεία τῶν ᾿Ορθοδόξων κατά τόπους ᾿Εκκλησιῶν, πού θά μετέβαινε στήν ᾿Ιταλία, τόν ἤθελαν ὄχι μόνον οἱ ἀνθενωτικοί, ἀλλά καί οἱ ἑνωτικοί καί ἰδίως ὁ Πατριάρχης ᾿Ιωσήφ καί ὁ Αὐτοκράτωρ ᾿Ιωάννης Παλαιολόγος. Οἱ πρῶτοι διότι ἦταν βέβαιοι ὅτι ὁ Βράχος αὐτός τῆς πίστεως θά ὑπερασπιστεῖ τήν πατρώα εὐσέβεια ὅ,τι καί ἄν συνέβαινε. Οἱ δεύτεροι διότι ἐσκέπτοντο ὅτι ἡ ἐκ μέρους των προσδοκωμένη ὡς βεβαία ἕνωση, θά ἦταν πιό σίγουρη καί ἐνισχυμένη μέ τήν ὑπογραφή καί τοῦ ῾Αγίου Μάρκου, τήν ὁποίαν ἐπίσης θεωροῦσαν ἐξασφαλισμένη, ἀσχέτως ἄν πρός τοῦτο ἀπαιτεῖτο νά προσφύγουν στήν ἀπάτη, τή βία, τήν ἀπειλή καί κάθε εἴδους ψυχολογική καί σωματική πίεση. Λογάριαζαν φυσικά αὐτοί χωρίς τόν ξενοδόχο.
῾Ως πρός τά διαδραματισθέντα κατά τή Σύνοδο καί στό περιθώριό της, πού εἶναι ἄκρως ἐνδιαφέροντα καί ἀποκαλυπτικά, θά χρειαζόνταν νά γράψουμε πολυσέλιδο βιβλίο. ῾Η ἱστορία αὐτή ὅμως ἔχει γραφεῖ ἀπό ἄλλους καί μάλιστα μέ λεπτομέρειες. ᾿Εμεῖς βρήκαμε πολύ καλό τό ῾Ιστορικό Δοκίμιο πού ἔγραψε καί κυκλοφόρησε τό 1895 ὁ ῾Αγιορείτης Μοναχός Κάλλιστος Βλαστός ῾Αγιαννανίτης, καί ἐπανεξέδωσαν τό 1991 Ζηλωτές ῾Αγιορεῖτες Πατέρες.
Σέ μᾶς ἀρκεῖ νά ἐπισημάνουμε, ὅτι ὅλοι πλήν τοῦ ῾Αγίου Μάρκου ὑπέγραψαν τήν ψευδοένωση. ῾Η ἀπουσία ὅμως τῆς ὑπογραφῆς του εἶχε τέτοια βαρύτητα, ὥστε ὅταν ὁ Πάπας τό πληροφορήθηκε αὐτό ἀναφώνησε: "᾿Εποιήσαμεν λοιπόν οὐδέν".
Γιά τή μεγάλη αὐτή μορφή πρέπει νά λεχθεῖ καί νά ὑπογραμμισθεῖ καί κάτι πού δέν εἶναι εὑρύτερα γνωστό. ῞Οτι ὁ ῞Αγιος ὑπῆρξε δεινός Θεολόγος καί μάλιστα δογματολόγος, μέ πλούσιο συγγραφικό ἔργο. ῾Ο ἡρωϊκός ὅμως καί "θεαματικός" ρόλος του στήν ψευδοσύνοδο τῆς Φερράρας - Φλωρεντίας ἀπέσπασε τήν προσοχή τῶν πολλῶν ἀπό τήν Θεολογία του, ἡ ὁποία ἔχει ρίζες Παλαμικές, ἤτοι ἠσυχαστικές - ἀσκητικές.
Θά τελειώσουμε παραθέτοντες καί σχολιάζοντες ἕνα ἀπόσπασμα ἀπό τό βιβλίο τοῦ νεοημερολογίτη "Μητροπολίτη" Γόρτυνος Θεοφίλου, γιά τόν ῞Αγιο Μάρκο:
"῎Αν ζοῦσε σήμερα, γράφει ὁ κ. Θεόφιλος, θά εἶχε τοποθετηθεῖ, μέ τήν ἀγάπη του πρός τήν ᾿Εκκλησία, στό σημερινό πρόβλημα. Θά μιλοῦσε ὁ πόνος του, γιά τόν ἀδιάφορο χριστιανό, γι᾿ αὐτόν πού ἔχει κρύα τήν πίστη του... Δέν θά εἶχε ἴσως σήμερα Λατινόφρονες ᾿Επισκόπους γιά νά πολεμήσει, θά εἶχε ὅμως ἐμᾶς, γιά ἔλεγχο καυτερό, γιατί δέν εἴμαστε μέ τή δράση μας καί μέ τή δραστηριότητά μας, κυρίαρχοι στά ποίμνιά μας" (῎Εκδοση ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΤΥΠΟΥ, 1989).
Δύσκολο νά συμφωνήσει κανείς μέ τόν "Σεβασμιώτατο". ᾿Εν πρώτοις ὁ ῞Αγιος Μάρκος ἦταν ἕνας ΖΗΛΩΤΗΣ τῆς ἀκεραίας πίστεως καί τῶν πατερικῶν θεσμίων. ῎Ετσι τόν ἀποκαλεῖ καί ἡ Συνοδική ἀπόφαση τοῦ 1734 μέ Πατριάρχη τόν Σεραφείμ. ᾿Επομένως, ἄν ζοῦσε σήμερα, θά ἦταν αὐτό πού ἐκεῖνος χλευαστικά ἀποκαλεῖ "παλαιοημερολογίτης". Δεύτερον, δέν θά εἶχε Λατινόφρονες ἐπισκόπους νά πολεμήσει, ἁπλούστατα διότι θά εἶχε κάτι χειρότερο. ᾿Επισκόπους Οἰκουμενιστές. Συνεπῶς, αὐτός καί οἱ ὅμοιοι του, τουλάχιστον ὅταν μιλοῦν γιά τόν ῎Ατλαντα τῆς ᾿Ορθοδοξίας, νά μή ... πλαγιοδρομοῦν πρός τήν ἀρετολογία, ὄχι διότι καί στόν τομέα αὐτόν ὁ ἅγιος δέν διέπρεψε, ἀλλά διότι ἔγινε συνώνυμος τῆς πλέον ἄκαμπτης καί φανατικῆς προσηλώσεως στήν ἀπόλυτη ἀκρίβεια τοῦ δόγματος καί τῶν ῾Ιερῶν Παραδόσεων, τομέας στόν ὁποῖον ὁ ἴδιος καί οἱ ὁμόφρονές του δέν ἄφησαν τίποτε ὄρθιο.
῾Ο ῞Αγιος Μάρκος ἐκοιμήθη τήν 23ην ᾿Ιουνίου, σέ ἠλικία 53 ἐτῶν, τό δέ ἱερό του σκήνωμα κατετέθη στή Μονή Μαγγάνων, ὅπου εἶχε λάβει τό μοναχικό σχῆμα.

῞Αγιε τοῦ Θεοῦ πρέσβευε ὑπέρ ἡμῶν.